ایشان با استناد به آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع)، مسئولیت انسان در برابر خود، خانواده، بستگان و جامعه را تشریح کرده و بر لزوم پرهیز از هرگونه ستم، به‌ویژه ستم بر افراد بی‌یاور، تأکید ورزید.

آیت‌الله هاشمی علیا در آغاز این جلسه، در تبیین دعای هشتم صحیفه سجادیه با موضوع پناه بردن به خدا از ناملایمات و اخلاق ناپسند؛ به فرازی از آن اشاره کرده و «ظلم سلطان» را به عنوان یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های این ناملایمات، محور سخنان خود قرار داده و بیان می‌کند: علت ذکر «سلطان» در این دعا آن است که هرچه قدرت فرد بیشتر باشد، زمینه و گستره‌ ظلم او نیز وسیع‌تر می‌گردد. اما ظلم ابعاد مختلفی دارد که اولین و اساسی‌ترین آن، ظلم انسان به نفس خویش است. این استاد اخلاق حوزه علمیه تشریح می‌کند: هر عمل حرامی که از انسان سر می‌زند و هر عیب اخلاقی که در وجود او ریشه دوانده و برای اصلاح آن اقدامی نمی‌کند، مصداق بارز ظلم به خویشتن است. اگر انسان در مقام اصلاح رذائل اخلاقی خود برنیاید، در حقیقت به نابودی روح خود مشغول شده است.

این مفسر قرآن کریم با استناد به کلام الهی می‌افزاید: خداوند در قرآن کریم سرنوشت انسان را در گرو همین تزکیه نفس می‌داند، آنجا که می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا» (سوره شمس، آیات ۹ و ۱۰)؛ یعنی آنان که نفس خود را پیش از مرگ تزکیه کرده و کاستی‌هایشان را جبران نمودند، به فلاح و رستگاری دست یافتند و زیان و خسران بزرگ برای کسانی است که در این امر اهمال ورزیده و به روح خود نپرداخته و تمام همتشان معطوف به دنیا بوده است.

‏ظلم در دایره خانواده و بستگان

آیت‌الله هاشمی علیا در ادامه به تبیین دومین و سومین قسم از ظلم پرداخته و می‌گوید: ظلم انسان به خانواده، زمانی رخ می‌دهد که او در تربیت و هدایت آنان کوتاهی ورزد و حقوقی را که بر عهده دارد، ایفا نکند. این مسئولیت تفاوتی میان فرزند دختر یا پسر، همسر یا شوهر ندارد؛ هر یک از اعضای خانواده که از حدود و حقوق خود تجاوز کند، به دیگری ستم روا داشته است. خداوند متعال در این باره هشداری جدی داده و می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ» (سوره تحریم، آیه ۶)؛ این آیه تهدیدی است برای کسانی که وظایف خود را در قبال خانواده انجام نمی‌دهند.

این استاد حوزه و دانشگاه اضافه می‌کند: دایره این مسئولیت به بستگان و اقوام نیز کشیده می‌شود. اگر در میان خویشاوندان فردی دچار کمبودهای اخلاقی، دینی یا مادی باشد، بر دیگران واجب است که او را در صورت پذیرش، هدایت کرده و از طریق امر به معروف و نهی از منکر، وظایفش را یادآوری کنند و در صورت نیاز مادی، برای رفع مشکلات او همیاری نمایند. کوتاهی در هر یک از این موارد، ظلمی است که از سوی بستگان بر آن فرد وارد می‌شود و باید پاسخگوی آن باشند.

‏سنگینی بار مسئولیت اجتماعی

اما شاید وسیع‌ترین و پرمخاطره‌ترین نوع ظلم، ستم به جامعه باشد. آیت‌الله هاشمی علیا در این خصوص توضیح می‌دهد: هر انسانی در یک اجتماع زندگی می‌کند و اگر حقوق آن جامعه را ادا نکند، به آن ظلم کرده است. حال این جامعه می‌تواند یک روستای کوچک یا یک کشور پهناور باشد. اگر یک حاکم، یک دولت یا هر فرد صاحب قدرتی به اهل یک مملکت ستم کند، این ظلم برای تک‌تک افراد آن جامعه حساب می‌شود. هر فقیری، هر گرفتاری و هر مظلومی که در آن سرزمین است، ظلمی بر گردن آن حاکم خواهد بود و این مسئولیت بسیار بزرگی است.

وی با طرح این پرسش که شدیدترین نوع ظلم کدام است، به روایتی تکان‌دهنده از امامان معصوم اشاره کرده و می‌گوید: نقل است که امام حسین(ع) در آستانه شهادت، فرزندشان امام سجاد(ع) را در آغوش گرفتند و این وصیت را به ایشان و نسل‌های پس از خود منتقل کردند که: «یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیْکَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ»؛ فرزندم، از ظلم کردن به کسی که در برابر تو یاوری جز خدا ندارد، به‌شدت بپرهیز. این بالاترین و خطرناک‌ترین مرتبه ظلم است؛ مانند ظلم یک مدیر به کارمندی که فریادرسی ندارد، یا ظلم یک قاضی که برای منافع مادی، فردی را سرگردان می‌کند.

‏بازگشت هر ظلمی به خویشتن

این استاد اخلاق با ارائه یک اصل بنیادین، تمام اقسام ظلم را به یکدیگر پیوند زده و تأکید می‌کند: نکته‌ی بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت این است که در تمام این موارد، هر ظلمی که به دیگران روا داشته می‌شود، در واقع ظلمی مضاعف به نفسِ خودِ فردِ ظالم است. یعنی علاوه بر ستمی که بر آن مظلوم وارد کرده، روح خود را نیز به ورطه هلاکت کشانده است. اگر انسان به قیامت، حساب و کتاب و وعده‌های الهی باور حقیقی داشته باشد، هرگز نه به خود و نه به دیگران ظلم نمی‌کند. از اینجا می‌توان دریافت هرکس که مرتکب ظلم می‌شود، یا اساساً به خدا و قیامت اعتقاد ندارد، یا اعتقاد او کامل و یقینی نیست.

وی می‌افزاید: برخی در باور به قیامت و زنده شدن دوباره استخوان‌های پوسیده شک دارند، در حالی که قرآن با صراحت بیان می‌کند که همگی ما با همین چهره و هیئت در روز قیامت برانگیخته خواهیم شد. در آن روز، هیچ ثروتی به کار انسان نخواهد آمد. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَلَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِی الْأَرْضِ لَافْتَدَتْ بِهِ وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَقُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ» (سوره یونس، آیه ۵۴)؛ اگر هر انسان ستمکاری تمام ثروت روی زمین را در اختیار داشت، حاضر بود همه را فدیه دهد تا از عذاب رهایی یابد، اما پشیمانی خود را از آشنایان پنهان می‌کند و در آنجا عذاب، نتیجه اعمال خود آنهاست.

‏تصویر قرآن از روز حسرت ظالمان

آیت‌الله هاشمی علیا با ذکر آیات دیگری از قرآن، ابعاد این حسرت را بیشتر نمایان ساخته و می‌گوید: در جایی دیگر، خداوند این معامله را حتی سنگین‌تر توصیف می‌کند: «وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَبَدَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مَا لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ» (سوره زمر، آیه ۴۷)؛ اگر ظالمان مالک تمام زمین و به اندازه آن نیز ثروت داشتند، همه را برای رهایی از عذاب سخت قیامت فدا می‌کردند و در آن روز از جانب خدا عذاب‌هایی برایشان آشکار می‌شود که هرگز گمانش را هم نمی‌کردند.

این مفسر قرآن کریم ادامه می‌دهد: در آن روز به ستمکاران گفته می‌شود: «أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ...» (سوره احقاف، آیه ۲۰)؛ شما نعمت‌های پاکیزه خود همچون عمر، سلامتی و عافیت را در زندگی دنیا تباه کردید و از آنها بهره‌مند شدید، پس امروز به سزای تکبری که در زمین به ناحق می‌ورزیدید، عذاب خوارکننده را خواهید چشید.

‏نقش ویرانگر همنشین بد

اما چه عواملی انسان را به چنین سرنوشت شومی دچار می‌کند؟ آیت‌الله هاشمی علیا ریشه بسیاری از این انحرافات را در انتخاب دوست و همنشین دانسته و می‌گوید: روز قیامت روزی است که ظالم دستان خود را از شدت حسرت به دندان می‌گزد و می‌گوید: «یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا» (سوره فرقان، آیات ۲۸ و ۲۹)؛ ای وای بر من، کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم! او مرا پس از آنکه هدایت به سراغم آمده بود، گمراه کرد و شیطان همواره انسان را تنها و بی‌یاور می‌گذارد.

وی با اشاره به روایات متعدد در این زمینه می‌افزاید: در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «الْمَرْءُ عَلَی دِینِ خَلِیلِهِ»؛ انسان بر دین و آیین دوست خود محشور می‌شود. از حضرت سلیمان (ع) نیز نقل شده است که درباره شخصی قضاوت نکنید، مگر آنکه ببینید همنشین او کیست. امیرالمؤمنین(ع) نیز می‌فرمایند که اگر می‌خواهید دینداری شخصی را بسنجید، ببینید با چه کسانی معاشرت دارد؛ اگر دوستانش اهل دین باشند، او نیز بهره‌ای از دین خواهد داشت وگرنه، ندارد. گاهی تأثیر دوست از پدر و مادر نیز بیشتر است.

‏عوامل مرگ قلب و روح انسان

این استاد اخلاق در پایان سخنان خود به حدیثی از پیامبر اکرم(ص) اشاره کرده و عوامل مرگ قلب را برمی‌شمرد: ایشان فرمودند چهار چیز قلب را می‌میراند که از جمله آنها «گناه روی گناه» و «همنشینی با مردگان» است. وقتی از ایشان پرسیدند مقصود از مردگان کیست؟ فرمودند: «کُلُّ غَنِیٍّ مُطْغٍ»؛ هر ثروتمند طغیانگری که دنیاپرست است و برای رسیدن به آن از هیچ ظلمی ابا ندارد. اینان مردگانی متحرک هستند که حیات واقعی را پس از مرگ درک خواهند کرد.

آیت‌الله هاشمی علیا با بیان نکته‌ای مهم سخنان خود را به پایان رساند: وای بر انسانی که چنین ظلم‌هایی را بر گردن گیرد و عالمی او را نفرین کنند. بیاییم پیش از مرگ، یکدیگر را حلال کنیم و از هم درگذریم. اگر به ما ظلمی شد، مظلوم بودن بهتر از ظالم بودن است، چرا که خداوند حق مظلوم را خواهد گرفت، حتی اگر کافر باشد.